Әтигәндила күн қизип чиқти. Шуниңға қарап бүгүн күн раса иссийдиған болди дәп ойлидим. Язниң чирайлиқ, иссиқ бу күни биз, оғлум, келиним вә алакөллүк кона тонушлар билән биллә жирақ сәпәргә атландуқ. Чүнки бир ай илгири Алакөл наһийәсидин телефон қилип, тәвәниң 80 жиллиқ тойиға тәйярлиқ көрүлүватқанлиғини ейтқан еди. Аридин көп өтмәй Қанат Нүсипов дегән жигит тәклипнамә елип өйүмгә кәпту. Қанат өз вақтида Азат Мәшүровниң ярдәмчиси болуп ишлигән, һазир өз алдиға дехан егилигини қуруп башқурмақта. Бу жигитниң Азат билән биллә ишләп топлиған мол тәжрибиси һазир өз нәтижисини берип, у көплигән яхши ишларни әмәлгә ашурмақта. Қанат мениң тойға қатнишишимни өтүнүп:
-Дүрнәм тәте, бизниң наһийә һакими Бағдат Қарасаев вә тойни өткүзүш бойичә қурулған комиссия әзалири - һәммимиз сизни бу чоң тойға тәклип қилимиз. Азат аға билән һаятиңизниң унтулмас пәйтлири өткән йәрләрни көрүп, хәлиқ билән учришип келиң. Алакөл тәвәсиниң әмгәкчилири Азат Мәшүр оғлиниң наһийәмизниң тәрәққий етип, гүллинишигә қошқан зор үлүшини унтимайду,- дегән еди. Бир тәрәптин, наһийә башчилириниң, хәлқиниң маңа билдүргән һөрмити, иккинчи тәрәптин, Азат билән биллә жүргән йәрләрни көрүш армини мени бу узақ, Алмутидин 700 км жирақ йолға атландурди. Йол бойи буниңдин 28 жил илгири 12-ноябрь күни йолдишим Азат билән партияниң ишәнчисини ақлаймиз дәп ана жутумиз Яркәнттин Алакөлгә көчүп маңған чағлар көз алдимдин, худди кино лентисидәк, бир-бирләп тизилип өтти...Шу күни бизни қериндашлар, достлар даванғичә узитип, жиғлишип хошлишишқан еди. Наһийә мәркизи Үч Аралға қараңғу чүшкәндә йетип кәлгән едуқ. Ноябрь ейиниң оттури болғиниға қаримай, шу чағда бу йәрдә қар қелин, соғниң күчи хелила бар еди...
Бүгүн, август ейиниң бу раса иссиқ күни, хиялимда өтмүшни чарлап маңғачқа, йолниң жирақлиғиму билинмиди. Наһийәлик мәслиһәтниң хәтчиси Болат Сиырбаев бизни Сарқандта қарши елип, шақирап еқиватқан өстәң бойиға тикилгән кигиз өй тәрәпкә башлиди. Кигиз өй алдида турған жигит-қизлар қол қоштуруп салам берип, ичкиригә тәклип қилди. Кигиз өй ичигә қоюлған үстәлгә түрлүк-түрлүк таамлар тизилған. Узақ йолниң уссулуғини қандуруп бир чинидин чай ичтуқ. Бир аздин кейин тавақларда қазақ хәлқиниң есил миллий тамиғи сирнә кәлтүрүлди. Тамақ үстидә Болат наһийәниң 80 жиллиқ тойиға тәйярлиқниң қандақ дәрижидә кетип барғанлиғини сөзләп бәрдидә, бир аз ойлинип туруп:
- Азат аға аримиздин яш кәтти, лекин өлүмгә һеч ким қарши туралмайдекән. У дунияғиму яхши адәмләр керәкту. Азат аға яш кәтсиму, қилған яхши ишлири билән өзиниң жүтмәс изини қалдуруп кәтти. Азат ағаниң избасари Дилшат инимизни, келиниңиз Наргизни биллә елип кәлгиниңиз наһайити яхши бопту. Балилиғи өткән, дадисиниң әмгиги сиңгән йәрләрни көрүп мәғрурлансун, - деди. Сөзгә Болатниң қешида олтарған наһийәниң сабиқ баш врачи, биз билән сәпәрдаш болуп келиватқан Шылбы Туяқов арилишип:
- У чағларда Азат Мәшүр оғли қириқ яшларда болуп, чирай-шәкли келишкән жигит еди. Палванларға хас бәстидин жисманий күч, сағламлиқ вә сунмас ирадә сезилип туратти. Мүжәзи еғир бесиқ, һәр бир сөзни салмақ билән, ой таразисидин өткүзүп ейтатти,- дәп әслиди. Тамақ үстидә Азат тоғрилиқ мошундақ көплигән яхши гәпләр ейтилди. Яш жигитләр қимиз, шубатларни қуюп бизни күтмәктә. Шу арилиқта Болат сиртқа чиқип бир қизни башлап кирди.
- Дүрнәм тәте, бу қизимиз сизгә беғишлап домбра билән бир-икки нахша ейтип бериду.
Қизниң домбрини чевәрлик билән челип, бабиға йәткүзүп ейтқан нахшилирини тиңшап, узақ йолниң һадуғи чиққандәк болди. Һәммимиз қизға рәхмәт ейттуқ. Бу чағда вақитму хелә йәргә берип қалған еди. Болат саатиға қарап:
- Әнди бу жигитләргә рәхмәт ейтип, йолға чиқайли, - дедидә, һәммимиз дуга қилип йолға атландуқ. Сарқанд билән Үч Арал арисидики 150 километр йол ойлар дәриясида үзүп меңип билинмәй өтүп кәтти.
Гугум чүшкән пәйттә мәнзилгә келип йәттуқ. Болат бизниң меһманханиға орунлишимиз дегинимизгә унимай өйигә елип кәлди. Бизни Болатниң аяли Айгүл очуқ чирай билән қарши алди. Бу өйгә буниңдин он жил илгири Алакөл наһийәсиниң 70 жиллиқ тойида Азат билән келип, меһман болған едуқ. Бүгүн Азатниң йоқлуғини билиндүрмәй балилирим, сәпәрдаш меһманлар билән келип олтиримән. Айгүл тәйярлиған таамларни үстәлгә қоюп, қимиз, шубатларни қуйди. Болат Азат акиси билән биллә ишлигән чағлирини әсләп, болған қизиқ вақиәләрни ағзи-ағзиға тәгмәй сөзләп, бизни хошал қилмақта.
- Мән у чағларда совхоз директори болуп ишләттим. Азат аға егиликләрни арилап, бизгә бир мунчә тапшуруқларни бәрди. Биз бурунқи башлиқлар охшаш бу кишиму бир айғичә кәлмәс десәк, икки-үч күн өтүпла, тапшуруқниң қандақ орунланғинини тәкшүрди. Шуниңдин кейин тапшуруқни вақтида әмәлгә ашуридиған болған едуқ. Бизгә кәтмән тутушни үгәткинини ейтип берәй. Азат аға кәлгән жилила алдин-ала қизилчини суғириш вақтида керәк йоған кәтмәнләрни буйрутуп ясатти. Қизилча суғириш пәйтиму кәлди. Азат аға ақ көйнәктә, бойнида галстук, айиғида резинка өтүк. Қолиға кәтмәнни елип туғанларни йепип көрситиватиду. Бир чағда:
- Болат, әнди сән кәтмәнни елип суни мону қурларға башла,-деди.
Мән кәтмәнни елип, ериқни ачмақчи болғанда, үсти-бешимға патқақ чачирап, бит-чит болди. Ағаға қарисақ, көйниги таза. У киши мениң қолумдин кәтмәнни елип йәнә көрсәтти. Кейин-кейин бизму кәтмән билән ишләшни үгинип кәттуқ. Азат Мәшүр оғли наһайити аз ухлатти. Әтигәнлиги саат 4тә туруп етиз арилап, қизилчиниң сүйини тәкшүрәйдиған. Өзи ялған ейтқанни яхши көрмәтти. Бир күни һерип ухлап кетиптимән. Таң сәһәр бәштә рация жириңлап охатти. Алсам Азат аға.
- Болат, сән қәйәрдә?- дәп сориди.
- Мән етизда, қизилчиниң бешида,- дәп ялған ейттим.
- Немишкә ялған ейтисән, мән һазир сениң етизиңда қизилчиниң сүйини тәкшүрәп жүрмән,- деди аға.
- Кәчүрүң, Азат аға, -дәп кийиндимдә,етизға кәттим. Азат Мәшүр оғли әйнә шундақ ишлигән. Наһийәдә су йетәрлик болғачқа, биринчи жилила 67 звено тәшкил қилди. Бир Тентек дәриясиниң сүйи биләнла 100миң гектар етизлиқни суғириш мүмкин еди. Азат аға шу суни дурус пайдилинишни үгәтти. Һаяттин бәк әтигән кетидиғинини сәзгәндәк, кечә-күндүз ухлимай ишләйдиған. «Бари-йоқи төрт саат ухлаймән» дәп қоятти. Болатниң қизиқ параңлирини тиңшап Азатни әсләп олтарғинимизда, Айгүл йоған тавақларда бесбармақ елип кирди. Тамақ йәп олтирип Болат йәнила наһийәни Азат башқурған жиллар тоғрилиқ гепини давамлаштуруп:
- Дөләтниң бәш жиллиқ планини төрт жилда орунлаймиз дәп, 1984-жили вәдимиздә туруп наһийә дөләткә 595 миң тонна қәнт қизилчисини тапшуруп, он биринчи бәж жиллиқни төрт жилда орунлиғанлиғи тоғрилиқ рапорт бәргән еди. Тәр төкүп қилған әмгәк һөкүмәт тәрәптин баһалинип, йәткән утуқлар үчүн йүздин ошуқ адәм орден, медальлар билән мукапатланди, икки киши Қазақ ССР Алий Советиниң депутати болуп сайланди, икки адәмгә Қазақ ССР Дөләт мукапити берилди. Азат ағамиз мәйдисигә Вәтинимизниң алий награди – Ленин орденини тақиған еди. Мана буларниң һәммиси бүгүн тарих болуп қалди. Һә, тарихниң изини аридин өткән жиллар өчирәлмәйду,- деди. Болатниң сөзини қоллап-қувәтләп Шылбы Туяқов сөзгә қошулди.
- Мән у чағларда наһийәниң баш врачи едим. Азат Мәшүр оғли мени пат-патла чақирип, егиликләрни, қурулушларни биллә арилап келәттуқ. У киши башчи болған чағларда қанчилигән қурулушлар – мәктәпләр, бала бағчилири, мәииший хизмәт көрситиш комбинатлири, әң чоң гөш комбинати селинип, көплигән адәмләр иш билән тәминләнгән еди. Биз у күни өтмүшни әсләп узақ параңлаштуқ. Ахирида Болат:
- Дүрнәм тәте, бүгүн тойға келип қапсиз, мән Азат ағаниң һөрмити, наһийәмизгә сиңәргән әмгиги үчүн өмүрлүк йолдиши болған, жапа-мәшәқәтни тәң тартқан сизгә бир чапан япсам,- дәп қазақ хәлқиниң әң һөрмәтлик меһманға чапан япидиған урпи-адити бойичә үстүмгә чапан япти, атисиниң избасари сүпитидә оғлумниң қолиға саат бағлиди. Мән худди Азат тирилип келип, мошу адәмләр арисида жүргәндәк хошал болдум, Азат билән мәғрурландим...
Әтиси той башланди. Әтигәнлиги саат 10.00.да мәдәнийәт өйиниң алдидики Улуқ Вәтән урушида қурван болғанларға ясалған мемориалға гүлчәмбәрләрни қойдуқ. Шу йәрдә Азат билән биллә ишлигән егилик башчилири, звеновойлар, муәллимләр келип мениң билән көрүшүп, Азатни әсләп көзлиригә яш елип, тәзийә билдүрүшти. Мәдәнийәт өйидә наһийәниң 80 жиллиғиға беғишланған тәнтәнилик жиғинда наһийә һакими Бағдат Қарасаев өткән вақит ичидә Алакөл наһийәсини башқурған 15 адәмни атап, һәр бириниң бу тәвәгә келип ишлигән ишлири тоғрилиқ ейтип өтти. У киши өз сөзидә Азат тоғрилиқ:
- 1980-1989-жиллири наһийәни Машуров Азат Машурович башқурди. Шу жиллири наһийә мәркизи Үч Арал шәһәр статусиға егә болди. Деханчилиқ, мал чарвичилиқ вә башқиму саһалар бойичә планни орунлап, жүкләнгән вәзипиләрниң һөддисидин жавапкәрчилик билән чиққан. Азат Машуров башчи болған жиллири наһийә вилайәт даирисидә биринчи қетим Көчмә Қизил туғни елишқа муйәссәр болған,- дәп сөзләватқанда, арқа рәттә олтарған мойсүпәт икки адәмниң өз ара гепи қулиғимға аңланди.
- Азат істеген кезде Алакөлдің тарихында болмаған жақсылықтар болдығой.
- Дұрыс айтасың, Азат өзі бір батыр жігіт еді.
Бу сөзләрни аңлап көңлүм хуш болди, чүнки биз бу наһийәдин кәткини 18 жил болсиму, хәлиқ Азатни, униң қилған яхши ишлирини есидин чиқармапту. Һәқиқәтәнму, у өз әмгиги билән тарихта қапту...
Жиғин ахиридики тәнтәнилик концерттин кейин той ресторанда давамлашти. Наһийә һакими билән Болат иккиси дәстиханни ачқандин кейин, Бағдат Қарасаев:
- Бүгүн Азат Машуровичниң рәпиқиси Дүрнәм апамыз 80 жиллиқ тоюмизни тәбрикләп келип аримизда олтириду. Биз биринчи сөзни Дүрнәм апамызға берәйли,- дәп микрофонни маңа тутқузди. Мән бираз һодуқсамму, бу тойда Азатниң орнида сөзләватқанлиғимни чоңқур һис қилип сөз башлидим. Барлиқ меһманларни бу чоң той билән тәбрикләп, ишлириға утуқлар тиләп сөзүмни давамлаштурдум:
- Алакөл наһийәси мениң үчүн ят әмәс. Мениң өмүрлүк йолдишим Азат Мәшүр оғли 40 йешида мошу наһийәгә биринчи хәтчи болуп сайланған еди. Азат киндик қени тамған Яркәнт тәвәсидин бирму иш биләрмән адәмләрни елип кәлгини йоқ. У киши силәр билән, алакөллүкләр билән он жил ишләп, бар билимини, яшлиқ күч-ғәйритини, саламәтлигини наһийәниң тәрәққиятини көтириш үчүн сәрип қилди. Шу жиллири наһийәниң йәткән утуқлири, алдинқи қатардин орун алғанлиғи тоғрилиқ жиғинда һаким тәкитләп өтти.Бу пәқәт Азат Мәшүр оғлиниңла әмгиги әмәс, бу силәрниң - алакөллүкләрниң әмгиги. Шу дәвирдә Азат Мәшүр оғлиға ишәнчә билдүрүп, униң билән биллә кечә-күндүз ишләп, наһийәниң ихтисадини,мәдәнийитини көтәргән барлиқ рәһбәрләргә, хизмәтчиләргә, дехан-әмгәкчиләргә рәхмәт ейтмақчимән. Азатниң шу жилларда қилған әмгигини баһалап, өзи болмисиму, мени балилирим билән чақирип, бүгүн һөрмәтләп төрдә ортарғузғиниңларға рәхмәт. Силәр билән көрүшүп, Азат тоғрилиқ иллиқ ләвзиңларни аңлап, Азатниң һаяти беһөддә өтмигәнлигигә йәнә бир қетим көз йәткүзүп хошал болдум. Бағдат баурым, яш болсаңму мошу наһийәгә баш болуп жүрүпсән, ишиң утуқлуқ болсун! Азатниң орнида избасари Дилшат Азат оғлиниң саңа чапан йепишиға рухсәт қил,- дедим.
Дилшат чапаннни япқандин кейин, Бағдат сөз елип:
- Дүрнәм апа, һөрмитиңизгә, тилигиңизгә рәхмәт. Бу наһийәдә сизниңму әмгигиңиз тола. Язлиғи 40 градус иссиқта, күзниң сөрүн соғ күнлиридә аддий хәлиқ билән етизда биллә ишлигән екәнсиз. Бүгүнки хошаллиқ тойда бизму өз новитидә бешиңизға ақ яғлиқ селип, үстиңизгә чапан япайли,-дәп чапан кийгүзди. Тойға қатнишиватқанлар арисидики һөрмәтлик меһманларғиму чапан йепип, һөрмәт билдүрди. Кәчтә, гала-концерттин кейин, биз чүшкән Болатниң өйигә наһийә һакими Бағдат аяли билән келип, икки-үч саат олтирип, ишлиниватқан ишлар тоғрисида сөзләп бәрди. Азат Мәшүр оғлиниң намини Үч Аралниң бир кочисиға яки селиниватқан спорт комплексиға бәрмәкчи болуватқанлиғини, бу иш һәл болғанда, мени чақиридиғанлиғини ейтти.
Әтиси бәйгә оюнлири болиду дәп шәһәрниң оң тәрипидики очуқчилиққа апарди. Бу йәргә 50 кигиз өй тикилип, униң бирини Азатниң ярдәмчиси болуп ишлигән Қанат Нусипов тикипту. У бизни қарши елип:
- Дүрнәм тәте, бу өйни сиз үчүн тиктим. Һәммә өйләр ақ, мениң болса Қазақстанниң байриғиниң рәңгидә, - дәп өйгә башлиди. Кигиз өйниң ичи кәң, гиләмләр үстигә чирайлиқ қурақ чүшәкләр селинип безилипту, жозилар үстигә түрлүк таамлар қоюлған. Қанатниң аяли Бақыт қимиз, шубатларни қуюп алдимизға қойди. Мениң билән көрүшмигән тонуш-билишләр кигиз өйгә кирип көрүшүп, һал-әһвал соришиштуқ. Бир чағда Қанат қолиға һаса тутқан қери киши билән кирип кәлди. Бу өз заманисидики илғар қойчи, Қазақстан йеза егилиги чарвичилиғиниң хизмәт көрсәткән хадими Қияқбай Ниязов дегән киши еди. Орнумдин туруп течлиқ-аманлиқ сораштим. У төргә чиқип олтирип:
-Азаттин айрилип қалған екәнмиз, балам, балилириң аман болсун. Азат яшимиған яшни балилириң яшисун. Һели есимда, 1981-жили қиш наһайити қаттиқ болди. Декабрь ейида евгей борини 162 саат, йәни 7 тәвлүк давамида тохтимиған еди. Азат әшундақ қийин жағдайда өзи мал арилап, малчиларниң әһвалидин хәвәрдар болған еди. Шуңлашқа қаттиқ қишқа қаримай, мал чиқими болмиған. Әнди мана қерип қалдуқ, 83 яшқа кәлдим. Аялим қайтиш болуп, балилирим билән туруватимән, буниңғиму шүкри,- деди.
-Ата, сиз Азат ағамизға атап бир қуръан оқуп қойсиңиз,- дәп илтимас билдүрди Қанат. Қияқбай аға қуръан оқуп, олтарғанлар һәммимиз Азатқа атап дуга қилдуқ. Қазақниң миллий тамиғи бесбармақ жозиға қоюлуп, меһманлар хошал олтириватқанда, Қанатниң оғли Азат кирип, бәйгигә қоюлған 10 машининиң биринчи кәлгәнләргә тапшурулғанлиғи тоғрилиқ хуш хәвәрни йәткүзди. Бәйгә түгәп, меһманлар билән хошлаштуқ. Андин бизни көлгә елип кәтти. Көл бойида олтирип оғлум Дилшат:
- Бу көлгә дадам билән келәттуқ. Дадам маңа үзүшни мошу көлдә үгәткән. Һәдилиримму суда яхши үзәтти. Апа, есиңдиму, дадам үзүп жираққа кетидиған, - дәп дадиси билән биллә жүргән ғәмсиз балилиқ чағлирини әслиди. Раст, балиларниң ата-аниси билән бәхитлик өткән чағлири жүригидә мәңгү сақлиниду...
Күн угисиға олтирип, упуқ қизил рәңгә боялған пәйттә Алакөл яп-йешил болуп, әжайип чирайлиқ көрүнди. Биз, Шылбы, униң аяли Күлән вә балилиримиз билән көл бойида узақ олтирип, жигирмә жил илгири блуп өткән вақиәләрни әслидуқ, Азатни қайта-қайта хатирилидуқ. Көлниң яқисиға селинған чирайлиқ яғач өйләрниң биридә қонуп, әтиси бизгә зор иззәт-еһтирам көрсәткән Бағдат Қарасаевқа, Болат Сиырбаев билән аяли Айгүлгә вә наһийә турғунлириға миннәтдарлиқ билдүрүп, Алмутиға қайттуқ. Азат маңған йолларда меңип, бир чағларда у резинка өтүгини кийивелип қизилча арилап жүргән етизлиқларни көрүп, худди һазирму етизлиқта Азат меңип жүргәндәк һис қилдим. Машиниға чүшүветип, Алакөлдә қириқ яшлиқ Азат қалғандәк жүригим ечишип ағриди. Етиз шаңлиридин Азатниң әкси көрүнүп, маңа қолини пулаңлитип, қиймай хошлишиватқандәк көрүнди...
Алмута- Үч Арал – Алмута
14-17-август, 2008-жил
Дүрнәм Мәшүрова
